हिमाल प्रेस 
वेदकोट (कञ्चनपुर)- कञ्चनपुरको वेदकोट नगरपालिका–३ का ४५ वर्षीय मानबहादुर डगौरालाई दुई दशकअघिको आशापुरको दृश्य अझै सम्झनामै छ। त्यतिबेला उनलाई टिनका टहरामा कोचाकोच गरेर बस्नुपर्ने बाध्यता थियो।
नदीको छेउमै रहेको त्यो बस्तीमा बाढी पस्थ्यो। होचो भूभाग हुनाले डुबानका कारण जमिनमा उब्जाउ पनि हुँदैनथ्यो। आशापुर मुक्त कमैया बस्ती हो। २०५७ सालमा कमैया मुक्त भएपछि सरकारले १६ परिवारलाई त्यहाँ जग्गा उपलब्ध गराएको थियो।
हाल मुक्त कमैया बस्ती आशापुरको मुहार फेरिएको छ। ‘वर्षा याममा बाढी पसेर कटान र डुबान हुन्थ्यो। जमिनमा उब्जाउ नै नभएर दैनिक हातमुख जोर्न समस्या थियो,’ डगौँराले भने, ‘पछि नदी किनारमा तटबन्ध निर्माण भयो। जमिनमा माटो भरेपछि उब्जाउ पनि हुन थालेको हो।’
हाल मुक्त कमैया शिविरका टिनका टहरा पक्की घरमा परिणत भएका छन्। यहाँ मुक्त कमैयाको परिवार पनि बढेर २२ परिवार पुगेको छ। आशापुरको मुहार मात्रै होइन, मुक्त कमैयाको जीवनस्तरमा पनि सुधार भएको छ। यहाँका अधिकांश स्थानीय डकर्मी छन्। कोही वैदेशिक रोजगारीमा छन् भने केही सागसब्जी फलाएर मनग्य आर्जन गर्न सफल भएका छन्।
‘कमैया बस्दा दुःख थियो। दिन र रातमा काम गरेपछि दुईछाक खान पाइन्थ्यो, छोराछोरीलाई विद्यालय पढाउने कुरा कल्पना मात्र थियो,’ स्थानीय जानकी चौधरीले भनिन्, ‘कमैया मुक्त भएपछि सुरुमा केही वर्ष अप्ठ्यारो भयो। हाल क्षमताअनुसारको काम आफैँ गरेर जीवन चलाइरहेका छौँ।’
उनका अनुसार कमैया बसेका घरमा महिलाले खेतीपाती, गाईवस्तु चराउनेलगायत घरका सबै काम गर्नुपर्थ्यो। पुरुषहरूलाई खनजोत गर्ने, दाउरा चिर्नेलगायत कामबाट फुर्सद हुँदैनथ्यो।
कमैया मुक्तपछि सागसब्जी खेती गर्न थालेकी जानकीको परिवारका लागि तरकारी खेती आम्दानीको गतिलो स्रोत बनेको छ। ‘कमैया मुक्तिपछि सागसब्जी खेतीको तालिम लियौँ। खेती छोडेका छैनौँ। यसबाट हुने आम्दानीले घरखर्च चलिरहेको छ,’ उनी भन्छिन्, ‘डेढदेखि दुई लाखसम्म आम्दानी हुने गरेको छ।’
कमैया मुक्तिपछि सरकारले एक परिवारलाई पाँच कट्ठा जमिन उपलब्ध गराएको थियो। जानकी आधा बिगाह जमिन अधियाँमा लिएर धान, गहुँ खेती गर्छिन्। आफ्नै नौ कट्ठा जमिनमा काक्रा, फर्सी, लौका, घिरौला, बोडीलगायत सागसब्जी खेती गरेकी छिन्। च्याउखेती पनि गर्ने गरेको जानकीको भनाइ छ।
मानबहादुर डगौराले पनि दश कट्ठा जमिन भाडामा लिएर तरकारी खेती गरेका छन्। बारीमा उत्पादित तरकारी महेन्द्रनगरस्थित सब्जीमण्डीमा बिक्री गरेर उनी घरखर्च चलाउँदै आएका छन्। ‘अटो रिक्सामा तरकारी सब्जीमण्डीमा बेच्न लैजान्छौँ। सिँचाइ हुँदा राम्रो उब्जाउ हुन्छ,’ मानबहादुर भन्छिन्, ‘थोरै सिँचाइको असहजता छ। नहर लाग्दैन। बोरिङको पानीले सिँचाइ गर्नुपर्छ।’
सागसब्जीबाट आर्जन भएको रकमले आशापुरमा मानबहादुरले पक्की घर निर्माण गरेका छन्। आशापुरकै विक्रम डगौरा कमैया मुक्त भएपछि तीनपटक विदेश पनि गए। श्रीमती र छोरा बिरामी भएपछि स्वदेश फर्किएका विक्रम हाल गाउँमै सागसब्जी खेती गरिरहेका छन्। ‘नौ वर्ष विदेशमा मजदुरी काम गरियो। त्यहाँबाट फर्किएपछि गाउँमै तरकारी खेती गरे। अहिले राम्रो आम्दानी भइरहेको छ,’ उनले भने, ‘स्वदेशमै मिहिनेत गरेर विदेशको जस्तै कमाइ भइरहेको छ।’
स्थानीय बलबहादुर डगौरा मिस्त्री काम गर्छन्। अब्बल मिस्त्री गनिने उनलाई काम गर्न भ्याइनभ्याइ छ। कमैया मुक्ति घोषणापछि विभिन्न सङ्घसंस्थाले सीपमूलक तालिम दिएका थिए। त्यही क्रममा मिस्त्रीको तालिम लिएको बलबहादुर बताउँछन्। ‘सुरुमा घर बनाउने ठाउँमा मजदुरी गरेँ। काम गर्दै जाँदा मिस्त्री भइयो,’ उनले भने, ‘मिस्त्री भएपछि परिवार पाल्न सहज भएको छ।’
