किवीले कृषिमा जगाएको आशा

किवीखेती विश्वव्यापी रूपमा एउटा आकर्षक कृषि व्यवसायका रूपमा उदाएको छ। यसको पोषण लाभ र आर्थिक लाभको अवसरले गर्दा माग बढिरहेको छ। चीनको याङ्त्जे उपत्यकामा उत्पत्ति भएको किवी (Actinidia deliciosa) ले इटाली, न्युजिल्यान्डजस्ता देशहरूमा बलियो पकड जमाएको छ। ती देश विश्वव्यापी उत्पादन र निर्यातमा वर्चस्व राख्छन्। खेती प्रविधिमा भएको प्रगतिका साथ किवी उत्पादन लाभदायक र दिगो हुँदै गइरहेको छ। नेपाल आफ्नो उपयुक्त कृषि-जलवायु परिस्थितिका साथ बिस्तारै किवीखेती अँगाल्दैछ, जसले किसानका लागि आशाजनक अवसर प्रदान गर्ने सम्भावना बोकेको छ।

जलवायु र माटो आवश्यकता

किवी न्यानो समशीतोष्णदेखि उपोष्णकटिबन्धीय क्षेत्रमा फस्टाउँछ। उचित सुप्तताका लागि ६००–८०० चिलिङ घण्टा आवश्यक पर्दछ। जाडोमा वृद्धि विकासका लागि ०–७ डिग्री सेल्सियससम्मको तापक्रम उत्तम हुन्छ। अत्यधिक गर्मी (३८ डिग्री सेल्सियसभन्दा माथि) ले पातहरू जल्ने र फलमा क्षति पुर्‌याउन सक्छ। किवी फललाई राम्रो निकास भएको बलौटे दोमट माटो चाहिन्छ जसको पीएच ५.५ देखि ६.६ को बीचमा र वार्षिक वर्षा १२०–१५० सेमिसम्म हुनुपर्छ। नेपालको मध्यपहाडी क्षेत्रका किसानले यी अवस्थालाई अधिकतम उपज लिनका लागि उपयोग गर्न सक्छन्।

किवीका जात र उत्पादन प्रविधि

व्यावसायिक किवीखेतीमा प्रयोग भइरहेका जात जसमा हेवार्ड, एलिसन, मोन्टी र ब्रुनो सबैभन्दा लोकप्रिय छन्। यी जात मिठास, अम्लीयता र आकारमा भिन्न हुन्छन् जसले तिनीहरूलाई विभिन्न बजार मागहरूको लागि उपयुक्त बनाउँछ। किवीलाई ग्राफ्टिङ, बडिङ र कटिङमार्फत प्रसार गरिन्छ।

तालिम र छाँट्ने प्रविधि

किवी फललाई स्वस्थ वृद्धि र उच्च उपजका लागि टी-बार ट्रेलिस र पर्गोला प्रणालीजस्ता समर्थन संरचना आवश्यक पर्दछ। टी-बार ट्रेलिस प्रणाली, जुन ठूला व्यावसायिक फार्ममा सामान्यतया प्रयोग गरिन्छ। यसले हावाको आवागमन र सूर्यको प्रकाशको प्रवेशमा सुधार गर्न मद्दत गर्दछ। फलको वृद्धि व्यवस्थापन गर्न र फल उत्पादन बढाउन छाँट्नुपर्छ। जसमा वनस्पति र प्रजनन वृद्धिलाई सन्तुलनमा राख्न शून्य-पात छाँट्ने जस्ता प्रविधि प्रयोग गरिन्छ।

उपज वृद्धि

किवी बिरुवा डाइओसियस भएकोले भाले  र पोथी बिरुवा सँगै रोप्नुपर्दछ। प्रभावकारी परागण सुनिश्चित गर्न १:८ वा १:९ को भालेपोथी अनुपात सिफारिस गरिन्छ। प्रतिहेक्टर ८-९ मौरीका घार राख्न सके परागसेचन राम्रोसँग भई फल लाग्ने र गुणस्तरमा उल्लेखनीय सुधार गर्दछ।

नेपालमा वर्तमान स्थिति र उत्पादन

नेपालले किवीखेतीको सम्भावना पहिचान गरेको छ। तथापि हाम्रो देशको विभिन्न मध्यपहाडी क्षेत्रहरु किवी उत्पादनका लागि उपयुक्त देखिएको छ। विशेषगरी इलाम, दोलखा, रामेछाप र सिन्धुपाल्चोक जस्ता मध्यपहाडी क्षेत्रमा, कृषि-जलवायु परिस्थिति प्रमुख किवी उत्पादक देशहरूको जस्तै मिल्दोजुल्दो छ। कृषि प्रतिवेदनअनुसार नेपालमा किवीखेती २४५० हेक्टरभन्दा बढी क्षेत्रमा फैलिएको छ। परम्परागत बालीका तुलनामा यसको उच्च लाभकारिताका कारण किसानमा बढ्दो चासो छ।

नेपाली किसानका लागि आर्थिक सम्भावना

किवीखेतीले लगानीमा उच्च प्रतिफल प्रदान गर्दछ। सुहाउँदो मौसम र राम्रो खेतीप्रणालीमा प्रतिहेक्टर १०–१२ मेट्रिक टन उपज क्षमता छ। फलले स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा उचित मूल्य प्राप्त गर्दछ। नेपाली बजारमा यतिबेला किबीको थोक मूल्य प्रतिकिलोग्राम १५०-२०० रुपैयाँसम्म छ भने खुद्रा मूल्य २५०-३५० रुपैयाँसम्म छ । उचित पोस्ट-हार्भेस्ट व्यवस्थापन र निर्यात-उन्मुख रणनीतिका साथ नेपालले दक्षिण एसियामा आफूलाई प्रतिस्पर्धी किवी उत्पादकका रूपमा स्थापित गर्न सक्छ।

किवीखेतीमा चुनौती

नेपालमा किवीखेतीले विभिन्न चुनौतीको सामना गरिरहेको छ:

• किसानमा खेती, छाँट्ने र रोग व्यवस्थापनसम्बन्धी सीमित प्राविधिक ज्ञान।
• कोल्ड स्टोरेज र यातायातका लागि पूर्वाधारको अभाव, जसले पोस्ट-हार्भेस्ट नोक्सनी निम्त्याउँछ र किसान सस्तो मूल्यमा उपज बिक्री गर्न बाध्य हुन्छन्।
• अपर्याप्त नर बिरुवा र सीमित मौरीपालन अभ्यासका कारण परासेचनमा समस्या।
• ब्याक्टेरियल लिफ स्पट र क्राउन रटलगायत कीरा र रोगहरूको संवेदनशीलता।

समाधान र भावी रणनीति

यी चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न निम्न कुराहरू गर्न आवश्यक छ :

• किवीखेती प्रविधिहरूमा अनुसन्धान र विकासलाई प्रवर्द्धन गर्ने।
• किसानलाई ग्राफ्टिङ, क्यानोपी व्यवस्थापन र कीट नियन्त्रणलगायत उन्नत खेती अभ्यासहरूमा तालिम दिने।
• स्रोत साझेदारी र सामूहिक मार्केटिङ सहज बनाउन सहकारी खेती मोडेलहरू विकास गर्ने।
• पोस्ट-हार्भेस्ट नोक्सानी कम गर्न कोल्ड स्टोरेज सुविधा र प्रशोधन एकाइ स्थापना गर्ने।
• किवीखेती र निर्यात-उन्मुख उत्पादनमा लगानी बढाउन सार्वजनिक-निजी साझेदारीलाई प्रोत्साहन गर्ने।

पोस्ट–हार्भेस्ट व्यवस्थापन र बजार सम्भावना

कटाइ र भण्डारण प्रविधिहरू

किवी फल ६.२ डिग्री ब्रिक्स टीएसएसको परिपक्वता सूचकांकमा पुगेपछि कटाइ गरिन्छ। भण्डारणका लागि ९० प्रतिशत सापेक्षिक आर्द्रताका साथ ० डिग्री सेल्सियसको तापक्रम कायम राख्दा ४ देखि ६ महिनासम्म ताजा राख्न सकिन्छ।

ग्रेडिङ र प्याकेजिङ

अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा मानक ग्रेडिङले किवीलाई निम्न श्रेणीमा वर्गीकृत गर्दछ

• ए-ग्रेड : १०० ग्राम भन्दा माथि
• बी-ग्रेड : ७०-१००ग्राम
• सी-ग्रेड : ७० ग्राम भन्दा तल

नेपालमा मानकीकृत ग्रेडिङ र आकर्षक प्याकेजिङले बजार योग्यता र उपभोक्ता अपिललाई उल्लेखनीय रूपमा बढाउन सक्छ।

निर्यात सम्भावना

नेपालसँग अन्तर्राष्ट्रिय किवी बजारमा प्रवेश गर्ने रणनीतिक अवसर छ। भारत र चीनजस्ता छिमेकी देशहरूमा उच्च माग छ। उचित गुणस्तर नियन्त्रण र प्रमाणीकरणका व्यवस्थापन गर्न सके नेपाली किवी एक उच्च-मूल्य निर्यात वस्तु बन्न सक्छ। किवीखेतीले नेपाली कृषिका लागि महत्त्वपूर्ण अवसर प्रदान गरेको छ। आफ्नो अनुकूल जलवायु र बढ्दो बजार मागको साथ, नेपाल किवी उत्पादनका लागि क्षेत्रीय केन्द्र बन्ने सम्भावना बोकेको छ। आधुनिक खेती प्रविधिको उपयोग गरेर, पूर्वाधारमा लगानी गरेर र किसान तालिम बढाएर नेपालले किवीखेतीलाई दिगो र लाभदायक कृषि व्यवसायमा रूपान्तरण गर्न सक्छ।

फस्टाउँदो किवी उद्योगको यात्रामा किसान, सरकारी निकाय र निजी लगानीकर्ताबीच रणनीतिक सहकार्य आवश्यक छ। नेपालले प्राविधिक प्रगति र बजार-सञ्चालित दृष्टिकोणलाई अँगाल्छ भने किवीखेती राष्ट्रको कृषि अर्थव्यवस्थाका लागि गेम-चेन्जर बन्न सक्छ।