सत्तरी वर्षअघि शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्त आधिकारिक रूपमा सुरु गरिएको थियो। यसले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको इतिहासमा एउटा ऐतिहासिक र युगान्तकारी उपलब्धिको जग बसालेको छ। आज हामी नयाँ परिस्थितिमा यी सिद्धान्तलाई अगाडि बढाउने, मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदाय निर्माण गर्ने र मानव प्रगतिका लागि बलियो प्रेरक शक्ति प्रदान गर्ने उद्देश्यले यसको ७०औँ वार्षिकोत्सव मनाउन यहाँ भेला भएका छौँ।
यो भनाइ चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङले शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्त जारी भएको ७० औँ वार्षिकोत्सवको अवसरमा बेइजिङस्थित जन बृहत् सभाभवनमा जुन २८ तारिखमा आयोजित समारोहमा दिएको सम्बोधनको अंश हो।
उनले सिद्धान्तहरूको भावना सम्बन्धमा र वर्तमान युगमा यसको मूल्यको विस्तृत व्याख्या गरेका छन्। शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्त एसियामा जन्मे तापनि चाँडै विश्व मञ्चमा स्थान बनाएको पनि उनले औँल्याए।
शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्त अर्थात् पञ्चशील नेपालमा जन्मिएका गौतम बुद्धको शिक्षामा आधारित छन्, नेपाली नेताले देशीविदेशी मञ्चमा यसरी नै गर्व साथ भन्ने गरेका छन्। संसारको समुन्नत कल्याणका लागि गौतम बुद्धले पञ्चशील सिद्धान्त अर्थात् शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका सिद्धान्तको प्रादुर्भाव गरेका हुन्। बुद्ध धर्मको आधारभूत पाँच शीलहरुको संग्रह नै पञ्चशील हो।
बौद्ध दर्शनको पञ्चशीलमा सर्वप्रथम शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वलाई महत्त्व दिइएको छ। शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वले कुनै पनि मानिसले प्राणी हिंसा नगरोस् भन्ने चाहना राख्छ। अहिंसा, दोस्रो, झुटो नबोल्ने, तेस्रोमा, चोरी नगर्ने, चौथो, नशाबाट टाढा रहने र पाँचौँ शीलमा यौन दुर्व्यवहार नगर्नेलाई लिने गरिन्छ। त्यस युगमा यो व्यक्तिगत जीवनको उन्नतिका लागि थियो। आज यो सिद्धान्त विश्व बन्धुत्व, भ्रातृत्व तथा विश्वशान्तिका लागि र परराष्ट्र नीतिमा स्थापित भएको छ।
नेपालले छिमेकी देश चीन तथा भारतसहित विश्व समुदायसँग कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापित गर्दा पञ्चशीलकै सिद्धान्तलाई आधार बनाउँदै आएको छ। सन् १९५५ मा नेपाल र चीनबीच कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएयता आपसी सम्मान, आपसी विश्वास, सद्भाव, समानता, ऐक्यवद्धता र पारस्पारिक सहयोगको भावनालाई दुवै देशले निरन्तरता दिँदै आएका छन्।
चीनले सन् १९५४ मा आजभन्दा ७० वर्षअघिदेखि पञ्चशीलको सिद्धान्तलाई आत्मसात् गर्दै आएको छ। चीनले यसको सुरुदेखि निरन्तर र व्यापक प्रसार गरिरहेको छ। चीनको संविधानमा समेत धेरै अघि नै शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्त सूचीकृत छन्।
चीनले समानता, पारस्परिक लाभ र साझा जितको सहयोगलाई प्रवर्द्धन गर्न अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको नेतृत्व गरिरहेको छ। समान र व्यवस्थित बहुध्रुवीय विश्व तथा विश्वव्यापी हित र समावेशी आर्थिक भूमण्डलीकरण निर्माण गर्न सबै पक्षसँग मिलेर काम गरिरहेको छ।
नयाँ युगदेखि नै चीनले नयाँ किसिमको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध निर्माण, मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदाय निर्माण, बेल्ट एन्ड रोड पहल, मानवताको साझा मूल्य, वैश्विक विकास पहल, वैश्विक सुरक्षा पहल र वैश्विक सभ्यता पहलजस्ता महत्त्वपूर्ण दृष्टिकोण र पहल प्रस्ताव गरेको छ।
शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्त जारी गरेको ७० औँ वार्षिकोत्सवका अवसरमा आयोजित भव्य समारोहमा चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङले आफ्नो सम्बोधनमा शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्त पहिले नै चीनको संविधानमा समाविष्ट रहेको र चीनको स्वतन्त्र तथा शान्तिपूर्ण कूटनीतिको आधारशिला भएको औँल्याए।
‘शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्त चीनको संविधानमा धेरै अघिदेखि नै लेखिएका छन्। तिनीहरू चीनको स्वतन्त्र शान्ति नीतिको आधार स्तम्भ हुन्। अहिले चीन सबै हिसाबले एउटा महान् आधुनिक समाजवादी देश निर्माण गर्न र आधुनिकीकरणको चिनियाँ मार्गमार्फत राष्ट्रिय कायाकल्प हासिल गर्न लागिपरेको छ। यस नयाँ यात्रामा हामी शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तलाई समर्थन गर्दै जानेछौँ, मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदाय निर्माण गर्न सबै देशसँग मिलेर काम गर्नेछौँ र विश्व शान्तिको रक्षा र साझा विकासलाई प्रवर्द्धन गर्न नयाँ र बृहत्तर योगदान गर्नेछौँ।’
चिनियाँ राष्ट्रपति सीले आजको नयाँ युगमा शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तको भावना पुरानो हुनुको साटो सदाझैँ सान्दर्भिक रहेको टिप्पणी गरे। यसको महत्त्व घट्नुको साटो सधैँ महत्त्वपूर्ण रहने र यसको भूमिका कमजोर हुनुको सट्टा बढ्दै जाने उनको भनाइ थियो।
‘सन् १९५५ मा भएको बान्डुङ सम्मेलनमा २० भन्दा बढी एसियाली र अफ्रिकी देशहरूले भाग लिएका थिए। उनीहरूले पाँच सिद्धान्तका आधारमा राज्य-राज्य सम्बन्ध सञ्चालनका लागि १० सिद्धान्त प्रस्ताव गरेर एकता, मित्रता र सहयोगको बान्डुङ भावनाको वकालत गरे। सन् १९६० को दशकमा उठेको असंलग्न आन्दोलनले पाँच सिद्धान्तलाई आफ्नो मार्गदर्शक सिद्धान्तका रूपमा अंगीकार गर्यो,’ चिनियाँ राष्ट्रपति सीले आफ्नो सम्बोधनमा भने।
दोस्रो विश्व युद्धपछि थुप्रै एशियाली र अफ्रिकी देशहरूले औपनिवेशिक शासनबाट स्वतन्त्रता प्राप्त गरेका थिए। यी नयाँ स्वतन्त्र राष्ट्रहरू समानतामा आधारित अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध निर्माण गर्न चाहन्थे। यसै सन्दर्भमा तत्कालीन चिनियाँ प्रधानमन्त्री चाउ एन लाईले सन् १९५३ मा भारत सरकारसँग सिचाङ (तिब्बत) को सीमासम्बन्धी विषयमा भएको वार्ताका क्रममा शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तको प्रस्ताव गरेका थिए।
सन् १९५४ जुनमा चाउले भारत र म्यान्मारको भ्रमण गरे र क्रमशः दुई देशका नेताहरूसँग संयुक्त वक्तव्य जारी गरेर चीन र दुई देशहरू बीचको सम्बन्धलाई मार्गदर्शन गर्ने आधारशिलाका रूपमा पाँच सिद्धान्तहरू पुष्टि गरेका थिए। यसरी सत्तरी वर्षअगाडि तत्कालीन चिनियाँ प्रधानमन्त्री चाउले पहिलोपटक शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तलाई पूर्णरुपमा अगाडि सारेका थिए।
यी पाँच सिद्धान्त जसले विवाद सुल्झाउन शान्तिपूर्ण तरिकामा जोड दिन्छ, यसले बिस्तारै एसिया बाहिर पनि लोकप्रियता हासिल गरेको थियो। सन् १९५५ मा इन्डोनेसियाको बान्डुङमा सम्पन्न एसियाली अफ्रिकी सम्मेलनले यही पाँच सिद्धान्तलाई आफ्नो मार्गदर्शन बनाएर असंलग्न आन्दोलनको उद्घोष गरेको थियो।
पञ्चशीलका पाँच सिद्धान्त
पञ्चशील एक कूटनीतिक नियमहरूको संग्रह हो। एक देशले अर्को देशसँग सम्बन्ध स्थापित गर्दा यसै मान्यतालाई आधार मान्ने गरिएको छ। कुनै पनि देशको कूटनीतिक मामिला सञ्चालनमा यसले मार्गनिर्देश गर्दछ। पञ्चशील सिद्धान्तका पाँच बुँदाहरू भन्नाले –
(१) क्षेत्रीय अखण्डता र सार्वभौमसत्ताको सम्मान – हरेक देशको नीति निर्माणमा स्वयं त्यस देशको आन्तरिक नीति र जनता नै सार्वभौम हुन्छ, यो पञ्चशीलको सिद्धान्तको पहिलो मान्यता हो।
(२) आन्तरिक मामिलामा अहस्तक्षेप – हरेक देशको आफ्नै सार्वभौमिकता हुने भएकाले उनीहरु आफ्नो देशको शासन पद्धति र निर्णय प्रक्रियामा स्वतन्त्र हुन्छन्। यसले देशको आन्तरिक मामिलामा अहस्तक्षेपको नीति अंगीकार गर्दछ।
(३) शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व – यस सिद्धान्तअनुसार देश धनी वा गरीब, ठूलो वा सानो, विकसित वा अविकसित हुनुले सहअस्तित्वको सिद्धान्तमाथि कुनै असर गर्दैन। हरेक देशले अर्को देशमाथि शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका आधारमा सम्बन्ध स्थापित गर्ने छन्।
(४) अनाक्रमण – यस मान्यताले कुनै पनि देशका विरुद्ध एक वा एकभन्दा बढी देशको सैन्य गठबन्धन र आक्रमणको विरोध गर्दछ। कुनै पनि देशमाथि कुनै बहानामा गरिने हमला पञ्चशीलको सिद्धान्त विपरीत हुन्छ।
(५) समानता र पारस्परिक लाभ – हरेक देशले कूटनीतिक सम्बन्ध कायम गर्दा समानताका आधारमा गर्ने छन्, पारस्पारिक लाभलाई आधार मान्ने छन्। यस सिद्धान्तले मुख्यतःदुई वा दुईभन्दा बढी देशहरु बीच गरिने व्यापार सन्धि तथा सम्झौताहरुमा समानता र दोहोरो लाभको मान्यतामा जोड दिन्छ।
चिनियाँ राष्ट्रपति सी चिनफिङले ७० औँ वार्षिकोत्सव समारोहलाई सम्बोधन गर्दै भने, ‘सन् १९७० मा संयुक्त राष्ट्रसंघको महासभाको २५औँ अधिवेशनमा पारित अन्तर्राष्ट्रिय कानूनका सिद्धान्तसम्बन्धी घोषणापत्र र सन् १९७४ मा संयुक्त राष्ट्रसंघको छैटौँ विशेष अधिवेशनमा पारित नयाँ अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक व्यवस्थाको स्थापना सम्बन्धी घोषणापत्र दुवैले पाँच सिद्धान्तलाई समर्थन गरेका थिए।
महत्त्वपूर्ण अन्तर्राष्ट्रिय दस्तावेजहरूमा तिनीहरूलाई समावेश गरेसँगै पाँच सिद्धान्त अन्तर्राष्ट्रिय समुदायद्वारा व्यापक रूपमा मान्यता प्राप्त छ र पालन गरिएको छ।’
उनले बुँदागत रूपमा यसको महत्त्व प्रस्ट्याएका छन्। पहिलो, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र अन्तर्राष्ट्रिय विधिको शासनका लागि ऐतिहासिक मापदण्ड तय गरेको छ।
दोस्रो, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तले विभिन्न सामाजिक प्रणाली भएका देशहरूबीच सम्बन्ध स्थापना र विकासका लागि प्रमुख मार्गदर्शनका रूपमा काम गरेका छन्।
तेस्रो, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्त विकासशील देशहरूले एकताको माध्यमबाट सहयोग र आत्मबल हासिल गर्ने प्रयासको पछाडि एक शक्तिशाली प्रेरक शक्तिको रूपमा रहेका छन्।
चौथो, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तले अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको सुधार तथा उन्नतिमा ऐतिहासिक ज्ञान दिएको छ ।
राष्ट्रपति सीका अनुसार शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तको स्थापना समयको आह्वान र इतिहासको रोजाइ थियो जुन अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी शासनका लागि ऐतिहासिक बेन्चमार्क बनेको छ।
विभिन्न सामाजिक प्रणाली भएका देशबीचको सम्बन्धको स्थापना र विकासका लागि सही मार्गदर्शन प्रदान गरेको छ, विकासोन्मुख देशलाई एकता, सहकार्यमार्फत बलियो बनाउन शक्तिशाली तालमेल ल्याएको छ, अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको सुधारमा ऐतिहासिक भूमिका खेलेको छ।
राष्ट्रपति सीले ७० वर्षको विकासपछि शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्त अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको साझा सम्पत्ति बनेको उल्लेख गरे। ‘७० वर्षको ऐतिहासिक विकासले बारम्बार प्रमाणित गरेको छ कि एकता र सहयोगलाई सुदृढ गर्नु र सञ्चार तथा समझदारी अभिवृद्धि गर्नु नै विभिन्न देशबीच संयुक्त रूपमा चुनौतीको सामना गर्ने र राम्रो भविष्य सिर्जना गर्ने प्रभावकारी माध्यम बनेको छ,’ उनले भने।
यी सिद्धान्तहरूको प्रतिपादन अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको इतिहासमा एक अभूतपूर्व र युगान्तकारी उपलब्धि भएको र नयाँ प्रकारको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको निर्माणमा महत्त्वपूर्ण योगदान दिएको भन्दै ७० वर्षपछि जब संसार अद्वितीय परिवर्तनहरूको सामाना गर्दैछ तब चीनले फेरि मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदायको निर्माण गर्ने युगको उत्तर दिएको औँल्याए।
७० वर्षपछि आज ‘कस्तो प्रकारको संसार निर्माण गर्ने र यसलाई कसरी निर्माण गर्ने’ भन्ने ऐतिहासिक प्रश्नले चुनौती दिएको बेलामा चीनले मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदायको प्रस्ताव गरेर समयको आह्वानलाई उत्तर दिएको छ। आज, यो चिनियाँ पहल एक अन्तर्राष्ट्रिय सहमति बनेको छ। यसले विश्वलाई शान्ति, सुरक्षा, समृद्धि र प्रगतिको उज्ज्वल भविष्यतर्फ डोर्याइरहेको छ।
राष्ट्रपति सीले शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तहरूलाई अगाडि बढाउने र संयुक्त रूपमा मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदाय निर्माण गर्ने शीर्षकमा सम्बोधन गर्दै भने, ‘मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदाय निर्माण गर्ने दृष्टिकोणले शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तको त्यही भावनालाई अगाडि बढाउँछ।’
उनले अगाडि भने, ‘मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदाय निर्माण गर्ने दृष्टिकोणले शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तहरूको समान भावनालाई अगाडि बढाउँछ। दुवै परम्परागत चिनियाँ मूल्यमान्यताहरूमा निहित छन्, जस्तै ‘आफ्नो छिमेकीप्रति दयालु हुनुहोस्’, ‘सत्यनिष्ठाद्वारा मित्रताको खोजी’, र ‘सबै राष्ट्रहरू बीच सद्भाव बढाउनुहोस्’।
यी दुवैले चीनको आत्मविश्वास, आत्मनिर्भरता, न्याय, विपन्न वर्गको संरक्षण र परोपकारसहितको चीनको कूटनीतिक सिद्धान्तलाई प्रमाणित गर्छन्। यी दुवैले मानवताका लागि थप योगदान गर्ने चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको व्यापक दृष्टिकोणलाई प्रदर्शन गर्दछ। यी दुवैले शान्तिपूर्ण विकासको बाटोमा हिँड्ने चीनको दृढ संकल्प प्रकट गर्दछ। नयाँ परिस्थितिमा शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तहरूलाई कायम राख्न, प्रवर्द्धन गर्न र स्तरोन्नति गर्न मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदाय निर्माण गर्ने दृष्टिकोण सबैभन्दा प्रभावकारी कदम हो।’
‘विगत ७० वर्षले पटकपटक प्रमाणित गरेको छ कि देशहरूले एकसाथ चुनौतीहरूको सामना गर्न र राम्रो भविष्य निर्माण गर्न एकता, सहयोग, सञ्चार र समझदारी बढाउनु नै प्रभावकारी तरिका हो। विश्वका सबै शक्तिहरूमध्ये, ग्लोबल साउथ एक बलियो गतिको साथ खडा छ, जसले मानवप्रगतिको विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
एउटा नयाँ ऐतिहासिक सुरुवात बिन्दुमा उभिएर, ग्लोबल साउथ अझ खुला र अधिक समावेशी हुनुपर्दछ, र मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदाय निर्माण गर्न नेतृत्व लिन एकसाथ हातेमालो गर्नुपर्दछ।’
उनले ग्लोबल साउथलाई अझै राम्रो समर्थन गर्दै ग्लोबल साउथ रिसर्च सेन्टर स्थापना गर्ने र आगामी पाँच वर्षमा ग्लोबल साउथका देशहरूलाई शान्तिपूर्वक सहअस्तित्वको पाँच सिद्धान्त अन्तर्गत एक हजार छात्रवृत्ति र एक लाख प्रशिक्षणको अवसर प्रदान गर्ने साथै ग्लोबल साउथ युथ लिडर्स प्रोग्राम सुरु गर्न लागेको पनि बताए।
चीन चिनियाँ शैलीको आधुनिकीकरणमार्फत शक्तिशाली राष्ट्रको निर्माण र राष्ट्रिय पुन:उत्थानलाई चौतर्फी रूपमा अघि बढाउँदैछ। साथै चीनले विश्वका विभिन्न देशहरूलाई साझा विकासको लक्ष्य हासिल गर्न चीनको सुविधाजनक सवारीमा सवार हुन पनि स्वागत गरेको छ।
चिनियाँ राष्ट्रपति सीले आफ्नो सम्बोधनको अन्तमा भने, ‘आज विश्वशान्ति र विकासलाई अगाडि बढाउने ऐतिहासिक छडी हाम्रो पुस्तामा हस्तान्तरण भएको छ। शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पाँच सिद्धान्तको ७०औँ वार्षिकोत्सवलाई आरम्भ बिन्दुका रूपमा लिऔँ, ऐतिहासिक मिसनहरूलाई काँधमा लिएर मानवजातिका लागि साझा भविष्यसहितको समुदाय निर्माण गर्न र मानवताका लागि अझ राम्रो भविष्यको सूत्रपात गर्न सँगै अघि बढौँ।’
