किवी फल अहिले विश्वभर चर्चित हुँदै गएको छ। स्वास्थ्यका लागि हितकारी, आर्थिक सम्भावना र सरल खेतीका कारणले गर्दा यसले किसान र उपभोक्ताहरूको ध्यान तानेको छ। विशेषगरी भारत, चीन, नेपालजस्ता मुलुकमा यसको व्यावसायिक उत्पादनलाई उच्च प्राथमिकता दिइएको छ।
किवी खेतीको परिचय
किवी फलको वैज्ञानिक नाम Actinidia deliciosa हो, जुन एक प्रकारको लहरा रूख हो। यो फल चीनबाट उत्पन्न भएको भए पनि अहिले न्युजिल्यान्ड , इटाली, चिली, भारतजस्ता देशहरूमा यसको उत्पादन भइरहेको छ। किवीको फल ओभल आकारको हुन्छ र यसलाई ‘चाइनिज गुजबेरी’ भनेर पनि चिनिन्छ। यसको बाहिरी छाला खैरो रङको हुन्छ, जसमा सानाठूला कडा रौँहरू देख्न सकिन्छ। फलको भित्री भाग हरियो रङको हुन्छ, जसमा साना कालो बियाँहरू हुन्छन्।
किवी खेतीको इतिहास
किवी खेतीको सुरुवात चीनबाट भएको हो। सन् १९०० को दशकको सुरुमा न्युजिल्यान्डमा यसलाई सफलतापूर्वक खेती गर्न थालियो। त्यसपछि यो संसारभर फैलियो। हाल विश्वमा किवी फलको उत्पादनमा अग्रणी मुलुक चीन हो, जसले विश्वव्यापी उत्पादनमा करिब ५० प्रतिशत हिस्सा ओगटेको छ। यसैगरी इटाली, न्युजिल्यान्ड र चिली पनि महत्त्वपूर्ण उत्पादक मुलुकहरू हुन्।
नेपालमा पनि पछिल्लो समय किवी खेतीले तीव्रता पाएको छ। पहाडी भूभागमा किवी खेतीको राम्रो सम्भावना देखिएको छ, जसका कारण धेरै किसानले यसलाई आफ्नो मुख्य आम्दानीको स्रोत बनाउन थालेका छन्।
स्वास्थ्य लाभहरू
किवी फलमा प्रचुर मात्रामा भिटामिन C, भिटामिन E, फ्लाभोनोइड्स, करोटिनोइड्स र खनिज पदार्थ पाइन्छन्। विशेषगरी यसको उच्च भिटामिन C मात्रा, जसले शरीरलाई रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन मद्दत पुर्याउँछ, अत्यन्तै लाभदायक मानिन्छ। विभिन्न अनुसन्धानले किवी फलको नियमित सेवनले हृदय रोग, क्यान्सर र फोक्सोको समस्यालाई कम गर्न सहयोग पुर्याउँछ भने पाचन प्रणालीलाई बलियो बनाउने काम गर्दछ।
किवी फलमा रहेको फ्लाभोनोइड्स र करोटिनोइड्सले शरीरको कोषिकाहरूलाई नष्ट हुनेदेखि बचाउन मद्दत गर्छन्, जसले क्यान्सरजस्ता गम्भीर रोगहरूबाट बच्न योगदान पुर्याउँछ।
किवी फलको खेतीका लागि अनुकूल वातावरण
किवी फललाई समशीतोष्ण हावापानी मनपर्छ। यसको सफल उत्पादनका लागि माटोको पीएच स्तर ५.५ देखि ६.५ सम्म हुनुपर्छ। यसबाहेक किवी खेतीका लागि गहिरो माटो आवश्यक छ, जसले पानीको निकास राम्रोसँग गर्छ।
किवीलाई प्रत्यक्ष सूर्यको उज्यालो मनपर्छ तर अत्यधिक गर्मी र तातोबाट जोगाउनुपर्छ। साथै खेतीका लागि ठण्डा हावापानी अनुकूल छ तर हिउँले भारी क्षति पुर्याउन सक्छ।
किवी फलका बिरुवाहरूलाई नियमित सिँचाइ आवश्यक हुन्छ। गर्मीको मौसममा सिँचाइको व्यवस्थापन राम्रोसँग गरिनुपर्छ, किनभने पानीको कमीले फलको गुणस्तरमा प्रतिकूल असर पर्न सक्छ।
किवी खेतीको आर्थिक महत्त्व
किवी खेती एक अत्यधिक लाभदायक व्यवसाय बन्न सक्ने सम्भावना बोकेको छ। यो फल अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा उच्च मूल्यमा बिक्री हुन्छ। उदाहरणका लागि चीन र न्युजिल्यान्डबाट निर्यात हुने किवीले वार्षिक लाखौँ डलर आम्दानी गर्न सफल भएको छ।
नेपालमा किवीको खेती विस्तार हुँदै गइरहेको छ र यसले मुलुकको कृषि उत्पादनमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याइरहेको छ। नेपाली किसानलाई किवी खेतीमा लगानी गर्न प्रोत्साहन गरिएको छ, किनकि यो फल आयात गर्ने सम्भावनालाई कम गर्न मद्दत गर्दछ।
रोग र कीट व्यवस्थापन
किवी खेतीका लागि कीट र रोगहरूको प्रकोप एक गम्भीर समस्या हुन सक्छ। विशेषगरी पातहरूमा हरियो र खैरो दाग देखापर्नु, फलमा कालो धब्बा आउनु र जरा सुक्न थाल्नु रोगका लक्षण हुन्।
यसका प्रमुख कीटहरूमा पात र फलको रङ बदलिएर मर्ने गराउने ‘ब्राउन हेडेड केटरपिलर’, ‘ग्रीन हेडेड केटरपिलर’, र ‘टु स्पटेड माइट’ जस्ता कीटहरू प्रमुख छन्। यी कीटहरू किवीको पात, तन्तु र फलमा खाइरहन्छन् जसले गर्दा उत्पादन घटाउँछ।
कीटनाशकहरूको विवेकपूर्ण प्रयोग, जैविक उपायहरू र प्राकृतिक शत्रुहरूको प्रयोगमार्फत यी समस्यालाई व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि ‘गोनिओजस जेसिन्टाई’ परजीवीको प्रयोगले किटहरूको नाश गर्न मद्दत गर्दछ।
जैविक किवी खेती : सम्भावना र चुनौती
आजकल जैविक खेतीको महत्त्व बढ्दै गएको छ र किवी खेती पनि यसबाट अछुतो छैन। जैविक किवी खेतीमा कुनै प्रकारका रसायन वा कृत्रिम मलहरूको प्रयोग नगरी जैविक पदार्थहरू र प्राकृतिक कीटनाशकहरूको प्रयोग गरिन्छ। जैविक खेतीले माटोको उर्वरता बढाउँछ र पर्यावरण संरक्षणमा पनि योगदान पुर्याउँछ।
नेपालमा जैविक किवी खेतीको सम्भावना उच्च छ विशेष गरी पर्यावरणीय दृष्टिकोणले उपयुक्त क्षेत्रहरूमा। यद्यपि जैविक खेतीमा प्रतिकूल वातावरण, किरा तथा रोगहरूको सामना गर्न जैविक विधिहरूको प्रयोग चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ।
उत्पादन प्रविधि र पोस्ट-हार्भेस्ट व्यवस्थापन
किवीको उत्पादन विधि धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। सही समयमै फुल्ने, राम्रो सिँचाइ गर्ने र आवश्यक पोषण तत्त्व दिने कामहरू किवी उत्पादनका लागि अनिवार्य छन्। किवी फल टिप्ने समय पनि धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ किनकि यति गर्दा फलको गुणस्तर र यसको बजार मूल्यलाई असर पुर्याउन सक्छ।
किवीको भण्डारण विधि पनि धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। ठण्डा तापक्रममा राख्दा किवी फल ५-६ महिना सम्म भण्डारण गर्न सकिन्छ। यसलाई ताजा राख्न उचित हावा प्रवाहको आवश्यकता हुन्छ। किवी फललाई प्रशोधन गरी रस, जेली, सुकेको फल, र जैममा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ।
अन्त्यमा
किवी खेतीले नेपालको कृषि क्षेत्रमा नविनतम अवसरहरू खोलेको छ। उपयुक्त हावापानी र साना पुँजीमा पनि यसलाई सफलतापूर्वक गर्न सकिन्छ। विश्वव्यापी रूपमा यस फलको माग बढ्दै गएकोले नेपाली किसानहरूलाई किवी खेतीतर्फ आकर्षित गर्न सकिन्छ।
किवी खेतीमा आधुनिक प्रविधि, जैविक खेती प्रविधि र पोस्ट-हार्भेस्ट व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी रूपमा लागू गर्दा नेपालको कृषि क्षेत्रले आर्थिक उन्नतिमा ठूलो फड्को मार्न सक्छ। नेपालमा किवी खेतीको प्रवर्द्धन गर्दै जाने हो भने, यसले मुलुकको आर्थिक विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउन सक्नेछ।
