ड्रागन फ्रुट (Hylocereus spp) हाल नेपालमा कम पानी र शुष्क भूमिमा लाग्ने आकर्षक फलफूल खेतीका रूपमा परिचित हुँदै गएको छ। यो पोषणयुक्त फल मात्र नभई आर्थिक रूपमा पनि लाभप्रद छ। यसको गुदीले ७०-८० प्ररतिशतसम्म भाग ओगट्ने हुँदा यसको औद्योगिक प्रयोग जस्तै : जुस, जैम, सिरप, आइसक्रिम, जेली, र क्यान्डी बनाउन सकिन्छ।
ड्रागन फ्रुट मुख्य रूपमा तीन प्रकारका हुन्छन्: रातो बोक्रासहित सेतो गुदी, रातो बोक्रासहित रातो गुदी, र पहेँलो बोक्रासहित सेतो गुदी। यसको खेतीले साना तथा मध्यम कृषकहरूको जीवनस्तर सुधार्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।
माटोको छनोट र तयारी
ड्रागन फ्रुट खेतीका लागि माटोको बनावट र उर्वराशक्ति महत्त्वपूर्ण हुन्छ। मध्यम उर्वराशक्ति भएको हल्का दोमट माटो यसका लागि उपयुक्त मानिन्छ। यो बिरुवा पातलो माटो, ढुंगे मैदान र कम पानी भएको भूमिमा राम्रोसँग हुर्किन्छ। खेतमा राम्रो जलनिकासको व्यवस्था हुनु अनिवार्य छ, जसले पानी जम्न नदिन मद्दत गर्छ। माटोको पीएच मान ५.५ देखि ६.५ को बीचमा हुनुपर्छ। ड्रिप सिँचाइ प्रणालीमार्फत माटोमा सिँचाइ गरिन्छ र माटोको सतहमा नाइट्रोजन, फस्फोरस र पोटासको नियमित आपूर्ति गरिन्छ।
जलवायु र तापक्रम
ड्रागन फ्रुट सामान्यतया गर्मी र आर्द्र क्षेत्रको बिरुवा हो। यसलाई १८–२५°C तापक्रममा राम्रोसँग हुर्काउन सकिन्छ। अत्यधिक गर्मी र प्रत्यक्ष सूर्यको प्रकाशले बिरुवामा जलन ल्याउन सक्छ त्यसैले आवश्यकतानुसार बिरुवालाई छायामा राख्न सिफारिस गरिन्छ। बिरुवालाई लामो समयसम्म पानी नपुग्दा पनि सहन गर्न सक्ने भएकाले यो विशेषगरी शुष्क र अर्ध-शुष्क क्षेत्रमा सफल हुन सक्छ। बिरुवाले राम्रो उत्पादन दिन रातको समयमा फूल फुल्ने भएकाले, यसमा रात्रि परागण प्रक्रिया महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
रोपण प्रक्रिया र विस्तार
ड्रागन फ्रुटको मुख्य रूपमा दुई विधिबाट प्रजनन गरिन्छ : बिउबाट र कटिङ विधिबाट। सामान्यतया कटिङ विधि प्रयोग गरिन्छ जसमा १५-३० सेमि लामो हाँगा काटेर बिरुवाको रूपमा हुर्काइन्छ। हरेक पोलको वरिपरि चारवटा बिरुवा लगाइन्छन्। बिरुवा रोप्नुभन्दा अघि पोल वा समर्थनको राम्रो व्यवस्था गरिनुपर्छ, जसले गर्दा बिरुवा चढ्न र विस्तार गर्न सकून्। बिरुवालाई दुई वर्षको अवधिमा नियमित रूपमा तालिम, सिँचाइ र मल व्यवस्थापन गरिनुपर्छ।
तालिम र छाँट्ने विधि
ड्रागन फ्रुट एक लहराइने क्याटस प्रजाति भएकाले यसलाई पोल वा अन्य समर्थनमा चढाएर विस्तार गरिन्छ। बिरुवालाई निश्चित रूपमा छाँट्नुपर्छ ताकि बिरुवाका मुख्य हाँगा मात्र विकसित हुन्। मुख्य पोलसम्म बढेपछि मात्र अन्य शाखाहरूलाई बढ्न दिने व्यवस्था गर्नुपर्छ। यस प्रक्रियाले बिरुवालाई थप स्वस्थ बनाउँछ र राम्रो उत्पादन दिन मद्दत गर्छ। प्रत्येक पोलमा अधिकतम ३०–५० वटा शाखा मात्र राख्नुपर्छ।
मल र पोषण व्यवस्थापन
ड्रागन फ्रुटको राम्रो उत्पादनका लागि उचित पोषण व्यवस्थापन अनिवार्य छ। बिरुवाको प्रारम्भिक अवस्थामा नाइट्रोजनको मात्रा बढाउनुपर्ने हुन्छ, जसले बिरुवाको वृद्धि र विकासमा सहयोग पुर्याउँछ। त्यसपछि फस्फोरस र पोटासको मात्रा बढी प्रयोग गर्नुपर्छ। हरेक वर्ष १०-१५ किलोग्राम जैविक मल र रासायनिक मलहरू हरेक बिरुवामा प्रयोग गरिन्छ। कम पानी भएको भूमिमा जैविक मलको प्रयोगले उत्पादनमा वृद्धि गराउँछ।
सिँचाइको प्रभावकारी तरिका
ड्रागन फ्रुट खेतीमा सिँचाइ व्यवस्थापन अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ। बिरुवाले थोरै पानीमा पनि राम्रो उत्पादन दिन सक्छ, त्यसैले मुख्य रूपमा ड्रिप सिँचाइ प्रणाली प्रयोग गरिन्छ। सिँचाइ गर्दा बिरुवालाई पानी जम्न नदिने ध्यान दिनुपर्छ। विशेषगरी, बिरुवालाई पानीको कमी हुँदा फूल लगाउने समयमा बिरुवा बढी उत्पादक हुने गर्छ।
फूल र फल उत्पादन
ड्रागन फ्रुटको फूल जुनदेखि अक्टोबरसम्म फुल्ने गर्छ। यो बिरुवा बिस्तारै क्रमिक रूपमा फल दिन्छ र पहिलो वर्षमा बिरुवाले २ टन प्रति हेक्टर उत्पादन गर्न सक्छ। हरेक फ्लसमा ३०–३५ दिनमा फल तयार हुन्छ। फूलको मात्रा थुप्रै भएमा केही फूलहरू हटाएर बिरुवालाई सन्तुलित राख्नुपर्छ, जसले ठूलो र राम्रो फल उत्पादन गर्छ। प्रत्येक पोलमा ८० वटासम्म फलहरू राख्न सकिन्छ।
किरा र रोग व्यवस्थापन
ड्रागन फ्रुटमा लाग्ने किराहरूमा मिलिबग, एफिड र टर्माइट मुख्य समस्याका रूपमा देखिन्छन्। यी किराहरू बिरुवाको रस चुस्ने भएकाले बिरुवाको स्वास्थ्यमा असर पुर्याउँछन्। यसको नियन्त्रणका लागि जैविक वा रासायनिक कीटनाशकको प्रयोग गर्नुपर्छ। फलफूलमा पनि कीराहरूले समस्या पुर्याउन सक्छन्। साथै केही क्षेत्रमा बिरुवाको पात र फलमा ढुसी लाग्ने समस्या पनि देखिन्छ। सही समयमा फंगीसाइडको प्रयोगले यसलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।
कटाइ र भण्डारण
ड्रागन फ्रुटको परिपक्वता ३०-३५ दिनमा हुने गर्छ। परिपक्व भएपछि फलको रङ हरियोबाट रातोमा परिणत हुन्छ। फललाई ५-७ दिनसम्म साधारण तापक्रममा राख्न सकिन्छ भने चिसो भण्डारणमा १५-२१ दिनसम्म यसको ताजगी कायम रहन्छ। यो फल विशेष गरी निर्यातका लागि अत्यन्तै उपयुक्त मानिन्छ।
आर्थिक लाभ
ड्रागन फ्रुट खेतीले पहिलो वर्षमा थोरै मात्र उत्पादन दिन्छ भने तेस्रो वर्षमा १० टन प्रति हेक्टरसम्म उत्पादन गर्न सकिन्छ। यसले हरेक वर्ष किसानलाई ६-७ लाख रुपैयाँसम्मको आम्दानी दिन सक्छ। एकपटक लगाएको बिरुवा १५-२० वर्षसम्म उत्पादन दिन्छ, जसले दीर्घकालीन फाइदा पुर्याउँछ।
सामाजिक र स्वास्थ्य लाभ
ड्रागन फ्रुटमा भरपूर मात्रा मा भिटामिन सी, क्याल्सियम, फलाम र अन्य खनिज पदार्थहरू पाइन्छन्। यसले मधुमेह, मुटु रोग, र पाचन समस्याहरूलाई रोकथाम गर्न मद्दत गर्छ। ड्रागन फ्रुटलाई आइसक्रिम, जुस, जैम र औषधि सामग्रीमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। यसको सेवनले शरीरमा फाइबरको मात्रा बढाउँछ र तौल नियन्त्रण गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
भविष्यका सम्भावना
ड्रागन फ्रुटको खेतीले नेपालमा कृषकहरूको जीवनस्तरमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ। यो विशेषगरी शुष्क भूमि र कम पानी भएका क्षेत्रमा सफल भएर गर्न सकिने फसल हो। नयाँ खेती प्रविधि, प्रजातिहरूको विकास, र जैविक खेती प्रणाली अपनाउन सके यसले भविष्यमा धेरै ठूलो सम्भावना राख्छ।
कृषिमा स्नातकोत्तर खनाल १४ वर्षदेखि विभिन्न संघसंस्थामा कृषिविज्ञका रूपमा कार्यरत छन्।
