संस्कृति बुझाउन ब्युँतिएको जिब्रो छेड्ने जात्रा

भक्तपुर- आश्विन शुक्ल पूर्णिमाका अवसरमा आज साँझ मध्यपुरथिमिमा ‘येंया पुन्ही म्ये प्वाः खनेगु जात्रा’ (जिब्रो छेड्ने जात्रा) हुँदैछ। जात्रा मध्यपुरथिमि-५ दिगुलीस्थित दिगुभैरव डबलीबाट साँझ ७ः०० बजे सुरु हुन्छ।

यस वर्ष पनि मध्यपुरथिमि-४ बालकुमारीका साहसी संस्कृतिप्रेमी युवा वीरेन्द्रभक्त गजु श्रेष्ठले जिब्रो छेडाएर जात्रालाई निरन्तरता दिँदैछन् । मध्यपुरथिमिमा दुईवटा जिब्रो छेड्ने जात्रा प्रचलनमा रहेको छ । पहिलो बिस्काः जात्राका अवसरमा प्रत्येक वर्ष वैशाख २ गते बोडेमा हुने जिब्रो छेड्ने जात्रा र दोस्रो इन्द्रजात्राको भोलिपल्ट अर्थात् आश्विन शुक्ल पूर्णिमाको दिन थिमिमा मनाइने ‘येंया पुन्ही म्ये प्वाः खनेगु जात्रा’ ।

दुवै जात्राको आआफ्नै विशेषता छ । बोडेको जिब्रो छेड्ने जात्रामा एक जनाले मात्र जिब्रो छेडाउने प्रचलन रहेको छभने यो जात्रा परिक्रमा गरिने निश्चित प्रदिक्षामार्ग (रुट) रहेको हुन्छ । तर थिमिको ‘येंया पुन्ही म्ये प्वाः खनेगु जात्रा’मा जिब्रो छेडाउने व्यक्ति एक जनाभन्दा धेरै पनि हुनसक्छ । यो जात्रामा जिब्रो छेडाउन इच्छ्याएको व्यक्ति धेरै भएमा एक जनाभन्दा बढीले पनि जिब्रो छेडाउन पाइन्छ ।

यो जात्राको अर्को विशेषता भनेको जात्राको कुनै निश्चित प्रदक्षिणामार्ग अर्थात् रुट नहुनु हो । यो जात्रामा जिब्रो छेडाएका व्यक्तिको इच्छाअनुसारको रुटमा परिक्रमा गराइन्छ । सोहीअनुसार वीरेन्द्रभक्तले गत वर्ष पनि जिब्रो छेडाएर काठमाडौँको पशुपतिनाथको दर्शन गरेका थिए भने यस वर्ष भक्तपुरको दत्तात्रय र नवदुर्गाको दर्शन गरी भक्तपुर नगर परिक्रमा गरिने भएको छ ।

सोहीअनुसार वीरेन्द्रभक्तले दिगु भैरव मन्दिर अगाडि जिब्रो छेडेर महादीप काँधमा बोकी दिगु भैरवलाई तीनपटक परिक्रमा गरेपछि निगु पुखुः, लाय्कू हुँदै जात्राको परम्पराअनुसार क्वालाखु (बालकुमारी) स्थित थास्मा गणेशको दर्शन गर्ने व्यवस्था गरिएको जात्रा व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष चन्द्रकृष्ण श्रेष्ठले बताए ।

जात्राको परम्पराअनुसार जसले जिब्रो छेडाए सबैभन्दा पहिला आफ्नो इष्ट गणेशको दर्शन गर्नुपर्दछ । सोहीअनुसार वीरेन्द्रभक्तले थास्मा गणेशको दर्शन गर्ने व्यवस्था गरिएको हो।

त्यसपछि बालकुमारी शङ्खधरचोक, दक्षिण बाराही, सल्लाघारी, चोंगा गणेश, सिद्धपोखरी, नःपुखु, दरबार स्क्वायर, सुकुलढोका, दत्तात्रय मन्दिर, नवदुर्गा द्योछेँसम्म, सोही रुट फर्की टौमढी पाँचतले मन्दिर, वंशगोपाल, सिद्धिपोखरी, चोंगा गणेश, निकोसेरा, नगरपालिका चोक, पाटी बिहार, गुङचिवाः, भीमसेन चोक, गणेश मावि, नगदेश, गार्चा चोक, सिद्धिकाली चोक, सिद्धिकाली मन्दिर, भुलाँखेल, चोडे, निगुपुखु हुँदै बालकुमारीमा पुगेर जात्रा सम्पन्न हुने अध्यक्ष श्रेष्ठले जानकारी दिए।

वीरेन्द्रभक्तले पहिलोपटक २०७४ सालमा जिब्रो छेडाएका थिए । करिब लोप हुने अवस्थामा पुगेको यो जात्रालाई जीवन्तता दिन त्यतिखेर उनी जिब्रो छेडाउन तयार भएका थिए । उनले दोस्रोपटक २०७९ मा जिब्रो छेडाएका थिए भने तेस्रोपटक गत वर्ष जिब्रो छेडाएर जात्रालाई निरन्तरता दिएका थिए ।

थिमिको इतिहास, परम्परा र संस्कृतिलाई जीवन्त राख्न आफूले जिब्रो छेड्न तयार भएको वीरेन्द्रभक्तले बताए । ‘मध्यपुरथिमि जीवन्त कला, संस्कृतिको धरोहर हो । यहाँको यही धरोहरलाई विश्वसामु चिनाउन जिब्रो छेडाउन तयार भएको हुँ । यसले मध्यपुरथिमिको पहिचान दिलाउन सफल हुन्छ भन्ने विश्वास लिएको छु’, उनले भने । उनले गत वर्ष पशुपतिनाथको दर्शन गरेको र यस वर्ष दत्तायत्र र नवदुर्गाको दर्शन गर्ने इच्छा भएकाले भक्तपुर जाने निधो गरेको बताए।

जात्रा सञ्चालनका लागि एक महिनाअघि नै कमीनायोले करिब एक फिट लामो सुइरो निर्माण गरी शुद्ध तोरीको तेलमा डुबाएर राख्ने गरिन्छ । सुइरो निर्माणका लागि जिब्रो छेडाउने व्यक्तिले एक महिनाअघि कुखुराको रातो भालेसहित कमीनायोलाई सुइरो बनाउन आग्रह गर्नुपर्छ ।

जात्राका लागि राजदरबारको प्रतिनिधिका रूपमा काठमाडौँको हनुमानढोका दरबारबाट राजखड्गसमेत ल्याइने थिमि लाय्कुको पमानायो श्यामकाजी श्रेष्ठले बताए । जात्राकै लागि थिमिको सिवा साय्मी खलःले याँमता तयार गरिन्छ । जात्राका लागि आठ दिनअघि भालेसहितको बलि पूजा गरी द्य सालेगु पूजा गरी भोज खानुपर्ने परम्परा छ । जात्राको अघिल्लो दिन पनि छोय्ला ब्व भ्वये खानुपर्ने प्रचलन छ ।

जात्रा सुरु हुनुअघि जिब्रो छेडाउने व्यक्ति बाजागाजासहित थिमिका सबै देवीदेवताका मन्दिर पुगेर बत्ती दिइन्छ । त्यससँगै जिब्रो छेड्ने कमीनायो, राजखड्गसहित पमानायोलाई बाजागाजासहित ससम्मान डबलीमा ल्याइन्छ । सबै विधि पूरा भएप्छि जिब्रो छेड्न तयार भएका व्यक्तिलाई परम्परागत पोशाकमा दिगु भैरव ल्याइन्छ । दिगु भैरवबाट डबलीसम्म उल्टो हिँडाएर मञ्चमा लगिन्छ र उपस्थित हजारौँका सामुन्ने कमीनायोले पमानायोका आदेशमा जिब्रो छेडिदिन्छ ।

त्यसपछि सबैको जयजयकार गर्दै जिब्रो छेडाएका व्यक्ति दिउँसै तयार गरिराखेको काठ र बाँसले निर्माण गरिएको अर्धचन्द्रकारको महादीप ‘भ्ये’ काँधमा बोकेर नगर परिक्रमाका लागि निस्कन्छ । उपस्थित सर्वसाधारण पनि जिब्रो छेडाएको व्यक्तिको पछिपछि जयजयकार गर्दै ‘ताकुँ म्येः ख्वामसिसें भ्वय् नय्’ भन्दै नगर परिक्रमा गर्न निस्कन्छन् ।

नगर परिक्रमा गर्दा सायमी समुदायले तयार गरिराखेको त्रिशूल आकारको याँमता पनि अघिअघि लगिन्छ । जिब्रो छेडाएका व्यक्तिको इच्छाअनुसारको नगर परिक्रमा पनि अन्तिममा बालकुमारी परिसरमा पुगेपछि पमानायोले सुइरो झिकेर बालकुमारी मन्दिरमा ठोकिदिन्छ र जिब्रोको घाउमा बालकुमारीको माटो हालिदिन्छ र जात्रा सम्पन्न हुन्छ । त्यसपछि घरमा पुगेर भोज खाने प्रचलन छ।

यस वर्ष जात्रा अवलोकनका लागि उपप्रधानमन्त्री तथा सहरी विकासमन्त्री प्रकाशमान सिंह, बागमती प्रदेश सरकार पर्यटन तथा संस्कृति मन्त्री सुरेश श्रेष्ठ, भक्तपुर क्षेत्र नं २ का प्रतिनिधिसभा सदस्य दुर्लभ थापा, बागमती प्रदेशका स्वास्थ्यमन्त्री किरण थापालगायतको उपस्थिति रहने मध्यपुरथिमि नगरपालिकाका प्रमुख सुरेन्द्र श्रेष्ठले जानकारी दिए ।

इन्द्रदहमा भक्तजनको घुइँचो
भाद्र शुक्ल पूर्णिमाका अवसरमा भक्तपुरको धार्मिक तीर्थस्थल इन्द्रदह (सिद्धपोखरी)मा बिहानैदेखि दर्शनार्थीको भीड लागेको छ । हरेक वर्ष इन्द्रजात्राको भोलिपल्ट यहाँ ठूलो मेला लाग्ने गर्छ ।

इन्द्रजात्राको दिन साँझ खौमास्थित इन्द्रायणी देवीलाई विभिन्न बाजागाजासहित इन्द्रदह पुर्याएर तान्त्रिक विधिपूर्वक पूजा र भोगबलि चढाउन रातभर त्यही राख्ने परम्परा छ । सोहीअनुसार शुक्रबार साँझ इन्द्रायणी देवीलाई इन्द्रदह पुर्‍याइएको थियो । इन्द्रदहमा नुहाएर इन्द्रायणी देवीको दर्शन गर्न आज भक्तजनको भीड लागेको हो ।

देवराज इन्द्रले स्नान गरेको दहको प्रतीकका रूपमा लिने भएकाले स्थानीयले यसलाई इन्द्रदहको रूपमा समेत लिने गरेका छन् । इन्द्रदहमा स्नान गरी इन्द्रायणी देवीको पूजा आराधना गरे ठूलो पुण्य प्राप्ति हुनुका साथै पारिवारिक सुःख, समृद्धि मिल्ने जनविश्वास छ । इन्द्रदहमा वासुकी नागको बसोबास रहेको विश्वास गरिन्छ । त्यसैले अनावृष्टि भएका बेला भक्तपुरका स्थानीय बासिन्दा इन्द्रदहमा आई तान्त्रिक विधिद्वारा वासुकी नागको पूजा गर्ने प्रचलन छ ।

इन्द्रदह परिसरमा लिच्छविकालीनदेखि मल्लकालसम्मका शैव, शक्ति, बौद्ध, वैष्णव, सम्प्रदायका देवीदेवताका मूर्तिहरू रहेका छन् । त्यहाँ रहेको शिवलिंगमा जल चढाई पिएमा घाँटी दुखेको रोग निको हुन्छ भन्ने जनविश्वास रहिआएको छ । रासस