हिमाल प्रेस 
संसारभर जैविक खेतीको महत्त्व दिनानुदिन बढ्दै गइरहेको छ। कृषि प्रणालीलाई वातावरणमैत्री बनाउने र माटोको दीर्घकालीन उर्वराशक्तिलाई कायम राख्ने उद्देश्यले जैविक कृषि विधिहरूको व्यापकता भइरहेको छ। यो परिप्रेक्ष्यमा एक नयाँ अवधारणा ‘बायोचार’ ले जैविक खेतीमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न थालेको छ।
बायोचार एक प्रकारको चारकोल हो, जसलाई माटो सुधारका लागि प्राकृतिक मलका रूपमा प्रयोग गरिन्छ। बायोचारको उच्च सतह क्षेत्र र छिद्रयुक्त संरचनाले माटोमा पानी र पोषकतत्त्वहरूलाई अवशोषण गर्ने क्षमता बढाउँछ, जसले गर्दा माटोको उर्वराशक्ति सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
बायोचारको महत्त्व र यसको इतिहास
बायोचारको प्रयोग नयाँ अवधारणा जस्तो देखिन्छ तर यो विगत धेरै शताब्दीदेखि खेतीमा प्रयोग हुँदै आएको छ। ऐतिहासिक रूपमा अमेरिकाको अमेजन बेसिनमा ‘टेरा प्रेटा’ नामक असाधारण उर्वर माटोको सृजना बायोचारको प्रयोगबाट भएको पाइन्छ। यो माटोमा ठूलो मात्रामा बायोचार समावेश गरिएको छ, जसले गर्दा यो माटो आज पनि अत्यधिक उर्वर छ। यसले बायोचारलाई माटो सुधारको एक महत्त्वपूर्ण साधनका रूपमा देखाएको छ।
अमेजन बेसिनका आदिवासीहरूले यस माटोको विकास गरे, जसलाई ‘अमेजन कालो माटो’ पनि भनिन्छ। यस क्षेत्रमा वर्षाको अत्यधिक प्रभावका बाबजुद बायोचारले माटोको उर्वरा शक्ति दीर्घकालसम्म कायम राखेको देखिन्छ। त्यसैले आधुनिक कृषि प्रणालीमा पनि यसलाई पुनः प्रयोग गर्ने प्रयास भइरहेको छ।
बायोचारको उत्पादन प्रक्रिया
बायोचारको उत्पादन बायोमासलाई उच्च तापक्रममा अक्सिजनको कमीमा जलाएर गरिन्छ। यस प्रक्रियाले कार्बन स्थिर रूपान्तरण गर्छ, जसलाई माटोमा समावेश गर्दा कार्बन दीर्घकालसम्म माटोमा रहन्छ। बायोचार उत्पादनका लागि जैविक वस्तुहरूको प्रयोग गरिन्छ, जसमा कृषि अवशेष, काठ, झारहरू आदि समावेश छन्। बायोचारको गुणस्तर उत्पादनको तरिका र जैविक पदार्थको प्रकारमा निर्भर गर्दछ।
बायोचारको उच्च सतह क्षेत्र र छिद्रयुक्त संरचनाले यसलाई माटोमा पानी र पोषकतत्त्वहरूलाई धारण गर्ने क्षमता दिन्छ, जसले गर्दा बालीहरूको उत्पादनमा वृद्धि हुन्छ। साथै यो संरचना लाभदायक सूक्ष्मजीवहरूको बासस्थान पनि हो, जसले गर्दा जैविक खेतीमा माटोको स्वास्थ्य सुधार हुन्छ।
बायोचारको वातावरणीय प्रभाव
बायोचारलाई जलवायु परिवर्तनको सामना गर्ने एक महत्त्वपूर्ण साधनका रूपमा हेरिएको छ। जैविक पदार्थको विघटनले वातावरणमा हरितगृह ग्यासहरू जस्तै- कार्बनडाइअक्साइड र मिथेन निस्कन्छ। बायोचारको उत्पादन प्रक्रियाले कार्बनलाई स्थिर रूपमा माटोमा बाँध्छ, जसले गर्दा कार्बन वातावरणमा जान पाउँदैन। अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि बायोचारको प्रयोगले विश्वव्यापी कार्बन उत्सर्जनलाई १० प्रतिशतले घटाउन सक्ने सम्भावना छ।
बायोचारको स्थायित्वको कारण यसलाई माटोमा समावेश गर्दा दीर्घकालसम्म कार्बन माटोमा बाँधिएको रहन्छ। यो प्रक्रिया माटो सुधारसँगै जलवायु परिवर्तनको असरलाई पनि कम गर्न मद्दत गर्छ। विशेष गरी, अमेजन बेसिनको टेरा प्रेटा माटोले देखाएको उदाहरणले यसको प्रभावलाई प्रमाणित गरेको छ, जहाँ हजारौँ वर्षसम्म पनि माटो उर्वर छ।
जैविक खेतीमा बायोचारको प्रयोग
जैविक खेतीमा बायोचारको प्रयोगले विभिन्न फाइदाहरू दिन्छ। जैविक मल र कम्पोस्टको साथ बायोचार प्रयोग गर्दा माटोको जैविक संरचना सुधार हुन्छ। यसले माटोको जलधारण क्षमता वृद्धि गर्छ, जसले बालीहरूलाई सुख्खा अवस्थाबाट जोगाउँछ।
साथै बायोचारले माटोमा पोषकतत्त्वहरूलाई बाँधेर राख्छ, जसले गर्दा बालीहरूले अधिक पोषण प्राप्त गर्छन्। अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि बायोचारको प्रयोगले बालीहरूको उत्पादनमा वृद्धि गर्दछ। उदाहरणका लागि, कोलम्बियामा गरिएको एक अध्ययनले देखायो कि बायोचार प्रयोग गर्दा बालीहरूको जैविक उत्पादनमा १८९ प्रतिशतले वृद्धि भएको थियो। यसले देखाउँछ कि बायोचारले माटोको उर्वराशक्तिलाई दीर्घकालीन रूपमा सुधार गर्न सक्ने सम्भावना छ।
बायोचारको चुनौतीहरू
बायोचारको प्रयोगबाट धेरै फाइदा देखिएका छन्, यससँग केही चुनौती पनि छन्। बायोचारको गुणस्तर जैविक पदार्थ र उत्पादन प्रक्रियामा निर्भर गर्दछ। सही विधि प्रयोग नगरिएमा, बायोचारमा विषाक्त पदार्थहरू जस्तै- रेजिन्स र टारहरू, रहन सक्छन्, जसले माटोको गुणस्तरलाई हानि पुर्याउन सक्छ।
ताजा बायोचारको प्रयोग गर्दा माटोको उर्वर स्तर अत्यधिक क्षारीय हुन सक्छ, जसले पोषक तत्त्वहरूको असन्तुलन ल्याउन सक्छ। साथै बायोचारको उत्पादन प्रक्रियामा सही तापक्रम नहुँदा यसमा केही अस्थिर पदार्थहरू रहन सक्छन्, जसले गर्दा बालीको विकासमा अवरोध आउन सक्छ। यी समस्याहरूलाई समाधान गर्न उत्पादन प्रक्रियालाई सुधार गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
बायोचारको भविष्य
बायोचारको प्रयोगले जलवायु परिवर्तनलाई कम गर्न, माटोको स्वास्थ्य सुधार गर्न, र जैविक उत्पादन वृद्धि गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान दिन सक्छ। यद्यपि, यसको प्रभावकारितालाई अझ राम्रोसँग बुझ्नका लागि थप अनुसन्धान आवश्यक छ। विशेष गरी, विभिन्न माटो र जलवायुमा बायोचारको प्रयोगबाट आउने परिणामहरूलाई विश्लेषण गरेर यसको दीर्घकालीन प्रभावको अध्ययन गर्नुपर्नेछ।
बायोचारको उत्पादन प्रक्रियालाई पनि सुधार गर्न आवश्यक छ, ताकि उत्पादनको गुणस्तर सुनिश्चित गर्न सकियोस्। यदि बायोचारलाई ठूलो मात्रामा उत्पादन र प्रयोग गर्न सकियो भने यसले जैविक खेतीलाई दीर्घकालीन रूपमा दिगो र वातावरणमैत्री बनाउन ठूलो योगदान पुर्याउन सक्छ।
निष्कर्ष
बायोचार जैविक खेतीमा एक नयाँ र महत्त्वपूर्ण साधन हो, जसले माटोको स्वास्थ्य सुधार गर्ने, बालीहरूको उत्पादन वृद्धि गर्ने र जलवायु परिवर्तनको असरलाई कम गर्ने क्षमता राख्छ। यसको उत्पादन प्रक्रियामा केही चुनौतीहरू भए पनि वैज्ञानिक अनुसन्धान र सुधारको माध्यमबाट यसलाई अझ प्रभावकारी बनाउने सम्भावना छ।
बायोचारको प्रयोगले जैविक खेतीलाई मात्र होइन, वातावरणीय संरक्षणमा पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। यसैले जैविक खेतीलाई दिगो र सफल बनाउन बायोचारलाई एक महत्त्वपूर्ण साधनका रूपमा प्रयोग गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
