कथा बन्दै ढिकी-जाँतो प्रचलन

लमजुङ- लमजुङको दोर्दी गाउँपालिका–३ श्रीमञ्जाङका ९४ वर्षीय चिजकुमारी श्रेष्ठले आफ्नो जीवनका धेरै वर्ष ढिकी कुटेर र जाँतो पिँधेरै जीवन बिताइन्। ढिकीमा कुटेको धानको चामल, काउनो, साबा साथै जाँतोमा पिसिएको मकै, कोदोको ढिँडो, फाँपरको रोटी तथा ढिँडोलगायत खानेकुरा ढिकी–जाँतोमा कुट्ने र पिस्ने गरेर परिवारलाई खुवाएर जीवन धान्दै आइन्।

उनलाई नै यतिबेला विगतमा ढिकी जाँतोमा संघर्ष गरिएका ती दिन कथाजस्तै लाग्ने गरेको छ। ऊ बेला गाउँमा ढिकीजाँतो नभएको कुनै घर हुँदैन थियो। तर, त्यस बेला ठूलो महत्त्व रहेको ढिकीजाँतो केही वर्षदेखि हराउन थालेपछि गाउँघरका वृद्धवृद्धालाई ढिकीजाँतो कुनै बेलाको कथाजस्तै हुने थालेको छ।

सोही वडामा पर्ने श्रीमञ्जाङका ९४ वर्षीय श्रेष्ठले आफ्नो जीवनको धेरै वर्ष ढिकी कुटेर र जाँतो पिसेर जीवन बिताइन्। उनलाई नै यतिबेला विगतमा ढिकीजाँतोमा संघर्ष गरिएका ती दिन कथाजस्तै लाग्न थालेको छ। अहिले वडास्थित नेवारगाउँ, गैरीगाउँ, लामागाउँ, डाँडागाउँ, दासडाँडा, बाहुनगाउँलगायत गाउँमा ढिकी जाँतो देख्नै नपाइने अवस्था आएको छ। सबै गाउँमा एक हजारभन्दा बढी घरपरिवार रहेकोमा अहिले पाँच–दशवटा भन्दा धेरै घरमा ढिकीजाँतो छैन।

ढिकीजाँतो भएका घरमा पनि कमै प्रयोग गर्ने गरेका छन्। त्यस्तै, मर्स्याङ्दी गाउँपालिका–५, घेर्मुमा विगतमा घरैपिच्छे ढिकीजाँतो राखेर प्रयोग गर्दै आए पनि ३५ घरपरिवार रहेको यस गाउँमा अहिले एउटा मात्र ढिकी रहेको स्थानीय कामसार्की गुरुङले बताइन्। करिब १०–१२ वर्ष गाउँमा बिजुलीबाट चल्ने मिल आएसँगै ढिकीजाँतो हराउँदै गएको उनको भनाइ छ। यसरी परम्परागत ढिकीजाँतो लोप भए पनि यसको संरक्षण गर्न नसकिने अवस्थामा रहेको गुरुङले बताइन्।

सोही गाउँपालिका वडा नम्बर ३ ढगैँका स्थानीय पूर्णबहादुर गुरुङले १० वर्षअघिसम्म गाउँका प्रायः सबै घरमा ढिकी जातो राखेर प्रयोग गर्दै आए पनि अहिले एक–दुई जनाको घरमा मात्र रहेको बताए। त्यस्तै, बेँसीशहर नगरपालिका–२ नरुवाल गाउँमा करिब १४ वर्षअघिसम्म प्रत्येक घरमा ढिकी र जाँतो थियो। विद्युतीय मेसिन आएसँगै विस्तारै घट्दै जाने क्रममा छ वर्षअघिबाट गाउँमा दुईजनाको घरमा मात्रै ढिकी–जाँतो रहेको स्थानीय सावित्री रानामगरले बताइन्।

उनले भनिन्, ‘गाउँमा धान कुट्ने मेसिन आयो, सबै खुसी बन्न थाले। ढिकी र जाँतोमा धान, मकै कुट्न तथा पिन्नेलाई समय लाग्ने साथै दुःखसमेत धेरै गर्नुपर्ने भएकाले गाउँलेले यस्ता परम्परागत सामग्रीको प्रयोग गर्न छाडेका छन्।’ विद्युतीय मिलमा एक मुरी धान कुट्नलाई करिब आधा घण्टा लाग्छ तर ढिकीमा बिहानभरिमा पनि त्यसको आधा पनि कुटी नसकिने स्थानीयको भनाइ छ। रासस